KÖRLEŞME-ELİAS CANETTİ

Körleşme, düşünce ile gerçeklik arasındaki sürekli savaşımın görkemli bir simgesidir; dünya kargaşasındaki insanoğlunun yükselişini ve çöküşünü dile getiren bir anıt-romandır. Çağımız edebiyatının ağırlık noktalarını oluşturan tek bir konu yoktur ki, bu romanda işlenmiş olmasın. Körleşme, gerçekte büyük bir dehşetin romanıdır; görünüşteki bireysel boyutlar içerisinde, körleşmiş düşünce ve körleşmiş toplum gibi ana temellerden kaynaklanan, bu körleşmenin korkunç sonuçlarını sergileyen bir çağdaş destandır. Yarı cehennem, yarı dünya dekorlarından oluşma bir sahnede Canetti'nin gözler önüne serdiği, gerçekte tüm yanılsamaları, düşünceleri ve egemen değer yargılarıyla, bütün bir kültürün çöküşünden başka bir şey değildir.

 

İspanyol Sefardi Yahudisi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Elias Canetti, daha çocukluk yıllarında 15. yüzyıl İspanyolcasını öğrendi. İspanyolca ve İngilizce bilen Canetti, yapıtlarını üçüncü dili olan Almanca yazdı.Elias Canetti çok uzun zamanlar “kitapsız yazar” olarak tanındı. Planladığı, notlarını düştüğü onlarca roman tasarısından yalnızca birini tamamlayabilmişti. Ancak basılmış tek tek romanı olan Körleşme ve yazdığı birkaç tiyatro oyunuyla, içlerinde Nobel’inde bulunduğu onlarca ödülü kazanacak kadar yetenekli bir yazardı. Doğumunun yüzüncü yılında Canetti’yi selamlıyoruz.

*

"Düşmanın yer değiştirmelerle ne amaç güttüğünü biliyorum. İstediği, böylece varolanlar üzerindeki denetimimizi yitirmemizdir. El koyduğu bölgelere karşı harekete geçemeyeceğimize inanıyor ve böylece gerçek durumu bilmeyişimize güvenerek, daha savaş ilanından önce bazı üyelerimizi bize belli etmeden kaçırmayı planlıyor. Yüksek fidye alabilmek amacıyla bu işe en değerlilerinizden başlayacağından emin olabilirsiniz. Kaçırdıklarını arkadaşlarınıza karşı kullanmayı ise düşünmüyor. Çünkü neyin olanaksız olduğunu o da kestirebiliyor. Ne var ki savaşı sürdürebilmek için paraya, çok paraya gereksinmesi var. Şu anda varolan sözleşmelerse onun için değersiz birer kağıt parçasından ibaret.

"Vatanınızdan koparılıp yeryüzünün dört bir yanına saçılmak, birer köle gibi, değeri biçilen, ellenip yoklanan, alınıp satılan, kendisiyle tek söz edilmeyen, sesi ancak hizmetlerini yaptıkları sırada, o da yarım kulakla dinlenen, hiçbir zaman ruhlarına inilmeyen, sahip olunan, ama sevilmeyen, olduğu yerde çürümeye bırakılan, ya da alındığından fazlasına bir başkasına satılan, kullanılan, ama hiçbir zaman gerçek niteliğinin ne olduğu araştırılmayan köleler gibi yaşamak ister misiniz? O halde elinizi kolunuzu bağlayıp atın kendinizi düşmanın kucağına! Ama hala yürekliyseniz, soylu bir ruh taşıyorsanız, o zaman benimle birlikte kutsal savaşa katılmak üzere ayaklanın!

"Ey benim halkım, düşmanın gücünü gözünde büyütme! Onun harflerinin arasında ölüsü çıkana dek ezeceksin! Satırlarını başına balyoz gibi indireceksin; harflerini kurşun ağırlıklar gibi ayaklarına dolayacaksın. Cildin onun karşısında senin koruyucu zırhın olacak. Onu aldatabilmek için binlerce hileye, içine düşürmek için binlerce ağa, başına yağdırmak için binlerce yıldırıma sahipsin! Ey halkım, hiçbir zaman unutma ki gücün binlerce yılın büyüklüğünden ve bilgeliğinden beslenmektir!"

*

Elias Canetti: Körleşme’den Ölüm Üzerine’ye

Sadık Erol Er

Bahçeler boyunca uzayan şu beyaz sokakta yalnızım. Yalnız ve hür.
Ama bu hürlük ölüme benziyor biraz.
J.P. Sartre

Ölüm bir aşağılamadır
—evet ama bu nasıl anlatılıyor?
E. Canetti

Elias Canetti özellikle Körleşme ve Kitle ve İktidar gibi kült metinlerinin edebiyat, sosyoloji, antropoloji, psikoloji ve felsefe disiplinlerine getirdiği özgül argümanlarla 90’lı yılların başından beri Türk entelektüelini selamlamaktadır. Bugün Türkçede onun üstünde kitabı yayımlanmasına karşın, okuyucuları arasında yukarıda bahsettiğimiz iki kitap, birer başucu kitabı olarak görülür. İkiye ayırabileceğimiz bir düşünsel seyir takip eden Canetti’nin yaşamı erken dönemlerinde edebiyat üzerine yapmış olduğu incelemeler ve romanlarla örülüdür. 1930’lu yıllara denk düşen bu tarihsel kesitte ortaya koyduğu eserlerinde, estetik ve güzelliğin önemini ikinci plana atan, daha çok edebiyat güzel olmak zorunda değildir anlayışından hareketle edebiyatı gerçeği görmeye yardımcı olan güçlü, ruha işleyici ve sarsıcı bir enstrüman olarak tarif eder. Aslında bu perspektif ile 26 yaşında kaleme alıp 30 yaşında bitirdiği Körleşme eseri, altını çizmeye çalıştığımız edebiyat tutumunun en kışkırtıcı izleklerini barındırmasıyla ünlüdür. Doğduğu ve yaşadığı coğrafyaların kültürel iklimlerine bağlı olarak çokkültürlü bir kişilik ve düşünce yapısına sahip olan Canetti’nin gençliğindeki düşüncelerini sökme yolunda önemli bir kılavuz olan bu eser, yaklaşık seksen yıl geçmesine rağmen hâlâ güncelliğini korumaktadır. Körleşme, Canetti’nin sekiz romandan oluşmasını planladığı İnsanlığın Yanılgılar Komedisi adını taşıyacak olan roman dizisinin ilk kitabıdır (bu dizi tamamlanamayacaktır). Daha önce ifade ettiğimiz gibi bu eser, yazıldıktan ancak dört sene sonra 1935 sonlarında yayımlanabilmiş, Thomas Mann ve Hermann Broch gibi dönemin ünlü yazarlarının hemen dikkatini çekebilmiştir. Fakat Nazi egemenliğinin Avrupa’da hızla genişlemesi ve II. Dünya Savaşı yılları yüzünden, roman yazıldıktan uzunca bir zaman sonra gereğince tanınıp değerlendirilmiştir. Eserin çevirmeni Ahmet Cemal’a göre bu dönemde belki de en çarpıcı değerlendirmeler Frankfurter Zeitung’tan ve Londra Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. J. Isaacs’tan gelmiştir. Frankfurter Zeitung’a göre “Canetti’nin romanı, James Joyce’un Ulysses ile erişmek istediğinin ötesine geçen bir adımdır… bu roman, gerçekçi romanın hiçbir zaman başaramadığı bir şeyi; olaylar ile yaşananlar arasındaki değişken sınırla, insanoğlunun kendi eliyle kurduğu, sonra da kendisine yabancılaşmış, düşman kesilmiş bulduğu dış çevreyi, yepyeni biçim içerisinde ve en uçta sayılabilecek araçlarla betimlemeyi başarmaktır. Bu yapıt, roman türünün varabileceği en uç noktayı mı belirtmektedir, yoksa roman alanında yepyeni olanaklara götüren bir yolu mu – bu, irdelenmeye değer.”1 Kısaca Prof. J. Isaacs’ın yorumuna da bakalım; ona göre “Yüzyılımızın en büyük romanlarından olan Körleşme’nin çekiciliği, ilk okuyuşta ancak Karamazof Kardeşler’le ya da James Joyce’un Ulysses’i ile karşılaştırılabilir. Yapıtın tüm zenginliğinin bilincine varmak ise ancak zamanla üstesinden gelinebilecek bir iştir. Uygarlığın yıkılışıyla insanoğlunun aşağılanması, romanın konusunu oluşturur.”2
Gerçekten de Körleşme, her şeyden önce “dehşet”in romanıdır. “Yüzyılı gırtlağından yakalamaya çalışan” bu eserde Canetti, ontolojik yabancılaşmayı ve seküler dünyanın mekanik dinamiklerini romanın kahramanı Prof. Kien ile serimlemeye çalışır. Kendini insanlardan tamamıyla soyutlamış, kendinden başka herkesi değersiz ve küçük gören, Viyana’da 25 bin kitabı ile beraber yaşayan, “odası dünyası kadar büyük” olan Prof. Kien’in tek tutkusu kitapları ve bilimdir. Özellikle kadınlardan nefret etmesine karşın, nasıl oluyorsa, hayatına son derece sıradan, cahil, açgözlü ve bencil bir hizmetçi kadın girer; Therese... Profesör, bu kadından kurtulmaya çalışırken, sineklerden bile değersiz bulduğu, yaşama haklarını bile fazla gördüğü insanların oyuncağı olur ve yıkıma sürüklenir. Aslında eserin yazılış ve yayımlanış tarihleri konjonktürel olarak felsefe, edebiyat, siyaset ve teolojide köklü meydan okumaların yoğun olduğu bir dönemdir. Bu dönemden yaklaşık yarım asır önce Nietzsche tanrının ölümünü ilan ederek, “tüm değerlerin yeniden-değerlendirilmesi”nin altını çizmiş ve çoğunluğun aksine 20. yüzyılın “güvenilirlik çağı” değil de yıkım ve anlamsızlığın çağı olacağını muştulamıştı. Özellikle Heidegger’in deyişiyle “Platon’dan beri unutulan varlık” tekrar felsefenin öznesi olmaya başlamış ve bu bağlamda iki dünya savaşı ile birlikte varoluşçuluk ve özelde Sartre, gündemi meşgul etmeye başlamıştı. İşte Sartre’ın büyük eseri Bulantı da, Körleşme’den iki yıl sonra, 1938’de aynı olmasa da yakın bir misyonla yayımlanmıştı. Gerçekten de Kien, dünyanın ve insan ilişkilerinin anlamsızlığına dikkat çekerken, insanın kendi kendisiyle ve çevresi ile ilgili hakikatlere ancak bilim dünyasında ulaşabileceğine inanır. Böylece kendini dış dünyadan bütünüyle soyutlayarak onbinlerce cilt kitabıyla evine kapatması, metaforik olarak insanın yokluk hissi ve yabancılaşma acısı karşısında ontolojik olarak kendine katlanma ya da yuva oluşturma durumuyla açıklanabilir. Çünkü ona göre günlük yaşam, yalanlardan kurulu yüzeysel bir düzendir. Bu noktadan sonra, Prof. Güven Savaş Kızıltan’a göre “Kien öyle bir noktaya gelmiştir ki, kişiler arası ilişkilerde açığa çıkan sevgi, saygı, sorumluluk, dürüstlük gibi değerler de ait oldukları alandan saptırılarak onun yaşamında kişi nesne ilişkilerine kaydırılmıştır. Kien kitaplarla konuşmakta, dertleşmekte, onlara vermiş olduğu herhangi bir sözü gereğince yerine getirememiş olma kaygısına düşmekte, onları muhtemel bir tehlike karşısında yalnız başlarına bırakmamak için her zaman tetikte beklemektedir.”3 Zaten kitaplarını koruma güdüsüne bağlı olarak hizmetçisiyle evlenecek ve yıkıma giden kaçınılmaz süreç de başlayacaktır. İnsanlarla ilişki kurmayı bilinçli bir şekilde erteleyen Kien’in “zorunluluktan” dolayı evlenmesi, gündelik yaşamın “yapay modeli” bir rolü içselleştirememesi sonucu gelen felaketi Kien kitabın sonunda şöyle karşılayacaktır:

Kitaplar raflardan yere dökülüyordu. Kien, uzun kollarını açarak kitapları yakaladı. Dışarıdan duymasınlar diye çok sessiz hareket ederek, kitapları deste deste dairenin holüne taşıdı. Demir kapının önünde dev bir siper ördü. Hol, ciltlerle doluyor doluyordu. Merdiveni de getirdi. Kısa süre sonra tavana erişmişti. Odasına döndü. Boş raflar yüzüne bakıyordu. Yazı masasının önündeki halı, alev alev yanmaya başlamıştı. Mutfağın yanındaki küçük odaya gidip, eski gazetelerin hepsini sürükleyerek dışarı çıkardı. Açtı, buruşturup top haline getirdi ve her birini bir yana fırlattı. Merdiveni odanın ortasına, eskiden durduğu yere getirdi. Altıncı basamağa çıktı, ateşi izleyerek bekledi. Sonunda alevler kendisine eriştiğinde, yüksek sesle kahkaha attı; tüm yaşamında böyle gülmemişti.4

Kien’in kitaplarını (gerçek dostlarını) yakarken attığı kahkahalar aslında kitleyi oluşturan ve yüzü çekici gelmeyen kötü oyunculardan (insanlardan) nefretinin bir esrime boyutudur. Çünkü “Kien’in tüm dünyası, kafasının içindedir, ama kafasının bir dünyası yoktur.” Kitaplarla çevrili kapalı dünyada alan daraltarak “mekânsızlaşan” ve bir anlamda Deleuze’ün “algılanamaz oluş”una eşitlenen Kien’in bu “körlük” pozisyonu, Sartre’ın Bulantı’da Roquentin’le ifade ettiği “Yalnız ve hür. Ama bu hürlük ölüme benziyor biraz” anlayışına eşitlenebilir. Gerçektende Kien’in yalnızlığı, yalnızlığının getirdiği hürlük ölüme benzer. Zaten Kien gibi Canetti de yalnızdır/hürdür; ve bu iki kavramın “ötesinde” duran ölüm düşüncesi ileride ona kitap yazdıracak kadar rahatsız edicidir.
Felsefe ve edebiyat tarihinin en büyük sorunu olan ölüm olgusu, Epiküros’tan, Wittgenstein’a ve hatta Heidegger’den günümüzdeki filozoflara kadar birçok kez farklı şekillerde açıklanmaya çalışılmıştır. Ontolojinin, ontoteolojinin ve dinlerin temelinde yer alan ölüm, büyük oranda Nietzscheci mirasa bağlı olarak özellikle 20. yüzyılda Heidegger, Camus, Sartre, Cioran [geniş anlamda Varoluşçu ve Nihilist düşünürler] ve Canetti gibi düşünürlerce sık sık gündeme gelmiş ve kışkırtıcı bir boyuta ulaşmıştır. Böyle bir konjonktürde Canetti’nin ölüme ilişkin düşünceleri her ne kadar Körleşme eseri üzerinden olgunlaşarak “dağınık” olarak ilerlese de, daha çok İnsanın Taşrası (1942-1972 arası notlar) ve özellikle de üzerinde duracağımız Ölüm Üzerine (1942-1993 arası notlar) eserlerinde belirgin bir şekilde teorize edilmeye çalışılır. 1942 yılında yıllardır beynini kemiren bu düşünceyle kâğıt üzerinde hesaplaşma düşüncesinin başlangıcını şu şekilde ifade edecektir: “Bugün karar verdim. Ölüme karşı düşüncelerimi yazacağım, rastgele aklıma geldiği gibi, herhangi bir bağ kurmadan ve sıkı bir plana boyun eğmeden.”5 Gerçekten de Canetti, ölüm üzerine düşünürken ve yazarken oldukça cesur ve meydan okuyucudur. Ontoteoloji ve mistisizm kökenli “memento mori”* anlayışının ve 20. yüzyılın en etkileyici ölüm yorumuna sahip olan Heidegger’in düşüncelerinin çok uzağına düşen bu söylemleri oldukça çarpıcı yorumlara maruz kalmıştır. Her şeyden önce bir çerçeve çizmek mümkünse Canetti’nin ölüm düşüncesi, ne doğal ya da biyolojik ölümle, ne ister bireysel isterse ortaklaşa olsun zor yoluyla ölümle ilgilenir, –Epiküros’tan farklı olarak Canetti, ölüme yönelik ataraksia’yı* teşvik etmez– ne de Heidegger ya da hatta Rilke’nin “içimizde bir meyve gibi olgunlaşan ölüm mistisizmi”ni kabul etmeyi salık verir. Ya da başka bir ifadeyle Reinhard Steiner’a göre “Canetti’nin zihnini gerçekten meşgul eden şey kendi kişisel ölümü ya da türün ölümü değildir; ne de sığındığımız mitsel güçlere veya hipokratik ustalıklara rağmen pençesinden asla kurtulamayacağımız o Ölümdür; onun asıl uğraştığı şey, varlığına alışmakla kalmayıp kendimizi ona göre değiştirdiğimiz ölümdür –beklenmedik bir konuk, bir yabancı gibi aniden kapımızda beliren değil de, tanıdığımız biri gibi memnuniyetle içeri davet ettiğimiz, hoş karşıladığımız ve gerçekten arzu ettiğimiz bir ölüm.”6 Canetti, İnsanın Taşrası adlı eserinde bu durumu daha net bir biçimde ifade eder:

Ölüme sövdüğünüz zaman insanlar size hep ne demek istediğinizi sorarlar. Sizden dinlerde ad nauseam yinelenip duran ucuz umutları işitme gereksinimi duyarlar. Ama hiçbir şey bilmiyorum. Söyleyecek hiçbir şeyim yok. Karakterim, gururum ölüme asla yaltaklanmamış olmama dayanır. Başka herkes gibi benim de, çok ender olmakla birlikte ölümü dilemişliğim oldu, ama hiç kimse ölümü övdüğümü işitmemiştir, hiç kimse ölüme boyun eğdiğimi, onu kabul ettiğimi ya da iyi gösterdiğimi söyleyemez. Onu gelmiş geçmiş en yararsız, en kötü şey, tüm varoluşun başlıca belası, çözümsüz ve akıl ermez olarak, her şeyin sonsuza dek bağlanıp içinde kıstırıldığı ve hiç kimsenin kesmeyi şimdiye dek göze alamadığı düğüm olarak görüyorum.7

Canetti ölüm düşüncesi karşısında mevzi oluşturmaya çalışırken iki temel varsayımı şiddetli bir şekilde eleştirir. Bunlardan ilki ölüme mistisizm ve kutsallık atfeden ve böylece insanlığın gözlerine “sanal sisler” çeken tek tanrılı dinlerdir. Ona göre dinler boş vaatler üreten, varlığın ve varoluşun özünü dejenere eden, ayrıca başka bir ifadeyle felsefi anlamda “ars moriendi”** oluşturdukları için insanlığın doğasının en temel zıtlığıdır. Çünkü Canetti’ye göre “Dinlerin yaptığı kimilerine yararlı görünür. Dünyadan ayrılmanın dehşet verici keskinliğini yumuşattıkları ve daha az etkilenenlere, yani yaşamda kalanlara umut aşıladıkları doğrudur. Bununla birlikte, din başlıca günahını, sanki hakkı varmış gibi ve yazgılarının bilgisine sahipmiş gibi, haklarında hüküm verdiği ölülere karşı işler.”8 Gerçekten de bu ifadelerden sonra Canetti’nin ölümü dinsel motiflerle beraber algılamasını düşünemeyiz. İkinci temel varsayım ise ölümü rasyonalize etmeye çalışan düşünürlere ve düşüncelere karşı çıkışıdır. Bu varsayımı genel anlamda Canetti’nin ölüme karşı akılcı eleştirisi olarak da algılayabiliriz. Ona göre ölümü psikolojik, rasyonalist ve ontolojik bağlamda ele almak ve bir ölüm metodolojisi kurmaya çalışmak beyhude bir çabadan ibarettir. Çünkü bir metodoloji geliştirmeye çalışmak, ölümü olumlama, ona saygınlık kazandırma ve hatta onu kabul etme anlamına gelir ki, bu durum Canetti düşüncesinin çok uzağında kalan bir yaklaşımdır. Farklı bir ifadeyle belirtmeye çalışırsak, Canetti’de ölüm metafiziği ve ölüm ontoteolojisi yer almadığı gibi o, bunu müjdeleyen ve evetleyen düşünürleri ve felsefecileri de şiddetle eleştirir: “İnsana ölüm vermeyi seven felsefeciler, sanki ölüm her zaman insanın kendisininmiş gibi, sanki başlangıçtan beri insanın içindeymiş gibi, onu yalnızca sonda görmeye dayanamazlar, geriye başlangıca uzatmayı yeğlerler… insanın savaşmaya değer mücadelesini yapmasını önlerler. Teslimiyetin bilgelik olduğunu bildirirler. Herkesi kendi ödleklikleri doğrultusunda ikna ederler.”9
Canetti yukarıda saydığımız temel varsayımlardan hareketle ölüm düşüncesini Kitle ve İktidar eserinde şu üç sonuçla nihayetlendirir: “1. İnsanın ölümsüzlük hakkındaki tüm planları yaşamda kalmaya dönük büyük bir arzu içerir. 2. Yaşamda kalma anı iktidar anıdır. 3. Ölümden duyulan dehşet, ölmüş olanın bir başkası olmasından duyulan memnuniyete dönüşür. Yaşamda kalan ayakta dururken, ölmüş olan yerde yatar.”10 Canetti’nin üç sonucunu yazımızın bu bölümde öncül olarak ele aldığımızda görürüz ki, onun bu mevcut söylemleri Darwin ve Nietzsche’nin temel görüşlerini çağrıştırmaktadır. Ona göre ölümü anlamlı kılmak “tiksinti verici” bir duygudur ve insan bu duyguyu bilen ve içselleştiren bir varlık olarak ölümün kabullenebilirliğine ilişkin her türlü gerekçeyi reddetmelidir. Bu noktada Heidegger’in ünlü Varlık ve Zaman eserinin 53. paragrafındaki düşüncelerine karşı çıkmaya hazırlanan Canetti’ye göre sürekli bir ölüm bilinci, bizi ölüm denilen sonu kabullenmeye zorlamayacaktır. Heidegger, eserinin bu bölümünde “birey biricikliğini, “kendi özgülüğü” içerisinde, ölüme yönelik bir “öne geçerek koşma” ile oluşturduğunu iddia etmişti. Buna göre, “ölüm için varlık” özgürlüğü, ancak bireyin kendi ölümünün “olağanüstü olanağına” yönelik bir “koşma”dan kaynaklanmaktadır.11 Thomas Macho’ya göre Canetti, bu düşüncede önemli bir tashih yapar. Yani Canetti, “ölüm için varlık” konumunu değil, fakat bir “ölüme karşı varlık” konumunu önerir. Bu “ölüme karşılık varlık”, bir başka devinim biçimince karakterize edilir: Bir “öne geçerek koşma”yla değil, hele bir “kaçma” konumuyla hiç değil, fakat geriye itme konumuyla. Canetti’nin argümanına göre “Biz ölüme doğru koşmayız, fakat ölüm bize doğru gelir ve geriye itilmelidir.”12 Bu perspektiften bakıldığında Canetti, yalnızca yokluğa övgü yoluyla ve ölümün bütünüyle inkâr edilmesi anlayışıyla insan varoluşunun tahammül edilebilir olacağına işaret eder. Ölüm Üzerine adlı eserinde şunları söyleyecektir: “Hayatın en büyük çabası, ölüme alışmamaktır.”13 Başka bir ifadeyle Canetti için, ölümün garipliği ve saçmalığı, varoluş üstündeki uzamsal ve egemen aşkınlığın kimliğinin iptal edilmesinin kesinliğine yaslanır. Burada aslında sorun, ölümün aşkınlığı dışarıda bırakması değil, özneye şimdiye ve geleceğe dair hiçbir inisiyatif bırakmamasıdır. Bu çerçeveleme insanın ölüm-yaşam ilişkisinde simetrik olmadığını göstermekle kalmaz, ölümün her yerde bulunuşunun onun özünün bir parçası olduğunu da gösterir. Yani ölüm, öznenin egemen olmadığı, onunla ilişki içinde özne olmadığı bir durumu belirtir. Son tahlilde ona göre bu anlayış, ölümün yaşam karşısındaki baskınlığının bir örneğidir; insanoğlu bu baskınlığı ancak ölümü hor görerek, reddederek ve ona meydan okuyarak aşabilir:

Ölümsüzlük arzusunun değeri kesinlikle ölümün var olmadığı kanısında yatar. En şiddetle arzulanan olanaksız şey odur. İnsan bu arzusunu bilmeli, her kanıtla bilmelidir ve gerçekleştirilebilir olmadığını binlerce kere kanıtlamalıdır. İnsana yakışan yalnızca korkunç, bitmek bilmez bir gerilimdir. Onu gölge boksu gibi görmek aşağılık bir zihniyetin göstergesidir. Kişinin, ölümlü olduğu bilgisine boyun eğmesi zavallılıktır. Güçleriyle sizi ezen tanrılara yakarmanız zavallılıktır. Ölümsüzlüklerini ellerinden almaya çalışmaksa, sırf başarısızlığa mahkûm bir çaba diye, zavallılık değildir.14

Notlar
1Ahmet Cemal, “Elias Canetti ve Körleşme Üzerine”  Elias Canetti, Körleşme içinde, çev. Ahmet Cemal, Payel Yay., İstanbul 1993, s. 8.
2A.g.e., s. 10.
3Güven Savaş Kızıltan, “Özel Yabancılaşma Tarzları: Sartre’ın Bulantı ve Canetti’nin Körleşme’sinde” Yazko Felsefe Yazıları, Sayı: 6, İstanbul 1983, s. 136.
4 Canetti, Körleşme, s. 518.
5 Elias Canetti, Ölüm Üzerine, çev. Gürsel Aytaç, Payel Yay., İstanbul 2007, s. 10.
6 Reinhard Steiner, “Ölüme Karşı”, Jeff Malpas-Robert C. Solomon (ed.), Ölüm ve Felsefe içinde, çev. Nur Küçük,  İthaki Yay., İstanbul 2007, s. 42.
7Elias Canetti, İnsanın Taşrası, çev. Ahmet Cemal, Payel Yay., İstanbul 2004, s. 127.
8Canetti, İnsanın Taşrası, s. 138.
9A.g.e., s. 271.
10Elias Canetti, Kitle ve İktidar, çev. Gülşat Aygen, Ayrıntı Yay., İstanbul 1998, s. 227.
11Thomas Macho, “Ölümü Aşmak: Canetti’nin Ölümlülük Eleştirisi”, Elias Canetti, Ölüm Üzerine içinde, s. 116.
12A.g.e., s. 116.
13Canetti, Ölüm Üzerine, s. 46.
14Elias Canetti, The Secret Heart of the Clock: Notes, Aphorisms, Fragments 1973-1985, çev., J. Agee, New York, Farrar, Straus-Giroux, 1989, s. 90.